Hơn cả kiến trúc
Trích dịch sách của Lisa Findley - tựa bài do người dịch đặt
“Việc kiến tạo và xây dựng luôn phản ánh những nỗ lực về giới tính, giai cấp, cạnh tranh, văn hóa và thời đại. Nó thể hiện sự thích thú của con người với quyền lực và tự do, cũng như thể hiện trật tự xã hội và lợi ích của các doanh nghiệp tư nhân trong kích thích tiêu dùng. Bởi vì kiến trúc và thiết kế đô thị đã định hình cuộc sống của chúng ta và bởi vì thiết kế là mơ tưởng về tương lai, vậy nên, chúng không thể đòi hỏi sự tự chủ trước những biến đổi chính trị và xã hội”. (Dovey 1999:1) Framing power
150 năm qua, các kiến trúc sư đã dùng khả năng tưởng tượng kiến trúc để giải quyết các vấn đề cấu trúc xã hội. Tất nhiên, các kiến trúc sư cũng ủng hộ các trật tự xã hội lí tưởng (kể cả lí tưởng phát xít). Họ đã nhấn mạnh ý tưởng về xã hội, kinh tế và chính trị thông qua tầm nhìn về các thành phố, thị trấn và khu dân cư. Vào thế kỷ 15 Jacques Perret đã vẽ ra “Ideal City” và Bartolommeo Del Bene thì làm một bản khắc về “City of Truth” của riêng mình. Gần hơn, vào cuối thế kỷ 18, Claude Ledoux đã phát triển một mặt bằng thị trấn và định hình chi tiết các kiến trúc cho thị trấn Chaux của ông. Cũng với cách đó, những nhà tư tưởng vị lai cũng đã dùng kiến trúc như công cụ để hình dung về sự thay đổi của đời sống đô thị khi đứng trước công nghệ hiện đại. Từ Le Corbusier đến Super Studio, bản thân các kiến trúc sư đều rất hào hứng tham gia vào những dự án kiểu này và tin rằng sức mạnh của không gian và hình khối có thể phản ánh và hỗ trợ hành vi xã hội, hay thậm chí là chính trị. Tất nhiên, trong các trường hợp kể trên, thì tầm nhìn kiến trúc giúp ta hình dung trọn vẹn hình ảnh của một tương lai lý tưởng. Dù có thể vẽ ra mọi thứ rõ ràng như vậy nhưng kiến trúc sư vẫn không phải là người quyết định sự thay đổi. Họ có thể là những người hỗ trợ, đưa ra các định nghĩa và hình dung, nhưng tuyệt nhiên không phải là nguyên nhân của sự thay đổi.
Thời điểm thể chế thực dân bắt đầu sụp đổ trên toàn thế giới, các đất nước thuộc địa dần trở thành những quốc gia độc lập. Khi ấy kiến trúc bắt đầu tiến sâu vào chính trị với vai trò phản ánh quyền lực. Trong trường hợp này là mong muốn tách bạch các chính phủ lâm thời với hình ảnh của các chế độ thực dân cũ. Để hiện thực hóa điều này, một số quốc gia non trẻ đã chọn chủ nghĩa hiện đại trung lập cho thiết kế của những công trình mới. Chẳng hạn như Barzil với Brasilia của Oscar Niemeyer, hay tòa nhà quốc hội của Bangladesh non trẻ được Louis Kahn thiết kế ở Dacca, tất cả như lời tuyên bố độc lập khỏi sự áp đặt của chính quyền thực dân về không gian, kiến trúc.
Vào giữa thế kỷ 20, một số kiến trúc sư không chỉ chú tâm vào các công trình mà còn quan tâm đến các vấn đề khác của việc thực hành kiến trúc. Đặt mình tách biệt với các kiến trúc sư chỉ làm việc cho những khách hàng giàu có và quyền lực, một số kiến trúc sư khác, với sự ủng hộ của các trường đại học, đã cố gắng tạo dựng một trung tâm cho các thực hành mang tính cộng đồng. Được thôi thúc bởi mong muốn thay đổi xã hội, những kiến trúc sư này thực hành các thiết kế kiến trúc cho những người không đủ chi trả dịch vụ thiết kế. Mặc dù có nhiều dự án mang lại hiệu quả tốt và giúp phát triển một số cộng đồng, tuy vậy, vai trò của kiến trúc vẫn không có mấy thay đổi trong tổng thể lớn của xã hội.
Các hoạt động trên thường gắn với những trường kiến trúc trên khắp nước Mỹ. Đáng chú ý nhất là Rural Studio ở trường đại học Auburn và Studio 804 ở trường đại học Kansas. Các studio này tổ chức thiết kế và xây nhà cho các gia đình khó khăn. Mặc dù các “khách hàng” giản dị cũng tham gia góp ý trong quá trình thiết kế nhưng sản phẩm cuối cùng lại vượt xa ngoài sự tưởng tượng của họ về tiện ích và giá trị.
Một nhóm khác của các kiến trúc sư xã hội lại tập trung vào những cộng đồng và tình huống đặc biệt. Cameron Sinclair thành lập nhóm Kiến Trúc nhân văn (Architecture for Humanity), là một tổ chức phi lợi nhuận chuyên sắp xếp và tài trợ cho các cuộc thi kiến trúc về phòng khám di động cho bệnh nhân AIDS ở Nam Phi và nhà ở cho người tị nạn ở Kosovo. Kiến trúc sư Mỹ gốc Hàn Jae Cha thì thiết kế nhà cộng đồng và các công trình nhà nguyện từ các vật liệu thông thường cho những miền quê nghèo ở Mỹ Latinh. Và kiến trúc sư người nhật Shigeru Ban thì áp dụng những cảm hứng về công nghệ để thiết kế những ngôi nhà tạm cho nạn nhân động đất Kobe bằng những ống giấy của một nhà máy tại đây. Sau đó, công nghệ này được cải tiến và áp dụng để dựng một nhà thờ công giáo tạm thời.
Cùng với các kiến trúc sư thực hành, các sử gia và nhà phê bình cũng đưa ra những phân tích về việc kiến trúc và đô thị là kết quả của của một tổ hợp tương tác phức tạp của xã hội, kinh tế chính trị, lịch sử. Kiến trúc sư, với công việc chính là tạo nên các tòa nhà, liệu có thực hiện những phân tích đó không? Và làm cách nào để đưa những vấn đề này vào quá trình thực hành kiến trúc?
Dù có thể vẽ ra mọi thứ rõ ràng như vậy nhưng kiến trúc sư vẫn không phải là người quyết định sự thay đổi. Họ có thể là những người hỗ trợ, đưa ra các định nghĩa và hình dung, nhưng tuyệt nhiên không phải là nguyên nhân của sự thay đổi.
Trích dịch từ phần Architecture’s Role của chương 1-Power, Space and Architecture trong cuốn sách Building Change: Architecture, Politics and Cultural Agency của KTS-nhà báo Lisa Findley.